Praktische insteek

Het is nu 2023 hoor!

De oplettende lezer heeft al het jaartal van 2021 gezien. Het is nu wel al 2023. Wat is er in de tussentijd gebeurd? Het rapport werd 1 maart 2022 opgeleverd. De Rijksdienst Cultureel Erfgoed, die als opdrachtgever optrad, wilde de resultaten graag presenteren in de Erfgoedmonitor. Dit heeft nogal wat vertraging opgelopen (o.a. vanwege personeelstekort). Maar nu is het dan zover en de resultaten zijn te raadplegen in de Erfgoedmonitor.

Drie highlights

Ik wil in deze blog graag drie highlights naar voren halen:

• We maakten in de vragenlijst onderscheid tussen enerzijds erfgoedsites (opgezet om digitaal erfgoed te presenteren) en anderzijds gemengde sites, opgezet voor corporate informatie (zoals de openingstijden van een museum en de prijs van de toegangskaartjes) die ook digitaal erfgoed presenteren. Dit onderscheid bleek terecht: bij een erfgoedsite trekt het digitaal erfgoed gemiddeld 90% van alle gebruik, bij een gemengde site gemiddeld 42%.
• We onderscheiden 5 algemene indicatoren: 4 indicatoren voor gebruik (aantal bezoekers, paginaweergaven, sessies, sessieduur) en 1 voor het aanbod: hoeveel digitale erfgoedobjecten worden op de site aangeboden. Opvallende resultaten: slechts 7% van de sites meet alle 5 indicatoren, 41% (!) houdt helemaal niets bij. Ook opvallend: een meerderheid van de sites weten niet hoeveel digitale erfgoedobjecten zij via de site aanbieden.
• De algemene indicatoren zijn natuurlijk gewoon standaard gebruikscijfers die programma’s als Google Analytics bijhouden. We hebben ook een slag gemaakt om erfgoedtype-gebonden indicatoren op te stellen: voor archiefmaterialen, objecten, verhalen, bibliotheekmaterialen, en audiovisuele materialen. Dit deden we telkens aan de hand van drie vragen: (1) wat hebben we als erfgoedinstelling gedaan; (2) hoe doen we het?; (3) wat is de toegevoegde waarde voor de gebruiker?. Hoe dat precies uitpakt, staat allemaal in het rapport te lezen (zie de link naar het rapport in de Erfgoedmonitor).

Vorige week kwam het bericht dat Leo Waaijers op 85-jarige leeftijd is overleden. Een grote en onverwachte schok omdat ik enkele weken daarvoor nog met hem uit eten was geweest.

In 1988 trad Leo de wereld binnen van de wetenschappelijke bibliotheken, eerst als was bibliothecaris van de TU Delft (waar hij het iconische bibliotheekgebouw van de TU Delft realiseerde – binnen het budget zoals hij graag opmerkte), toen van de Wageningse universiteit, daarna manager bij het SURF platform ‘ICT en onderzoek’. Na deze banen in loondienst werd hij Open Access consultant, richtte QOAM op en werd gastonderzoeker bij het CWTS in Leiden. Leo is nooit met pensioen gegaan!

Leo was een onvermoeibare strijder vóór Open Access en tegen de machtspositie van de grote wetenschappelijke uitgevers. Hij was talloze keren auteur en spreker op congressen, waar hij – vaak licht provocatief – innovatieve ideeën naar voren bracht en voor actie pleitte. En hij was een meester in het bedenken van concrete acties om iets in gang te zetten.

Zijn nalatenschap is dan ook indrukwekkend. Hij scoorde nationale en internationale bekendheid met het opzetten van het succesvolle ‘Keur der wetenschap’ ofwel ‘Cream of Science’. Een initiatief om aan de Open Access repositories van de universiteiten een kwaliteitsimpuls te geven door aan 200 vooraanstaande wetenschappers te vragen of zij al hun wetenschappelijke publicaties daarvoor wilden beschikbaar stellen. Hij ontving daarvoor in 2008 de SPARC Europe Award for Outstanding Achievements in Scholarly Communications. Hierna richtte Leo zijn aandacht op het wetenschappelijke uitgeefproces zelf en richtte Quality Open Access Market op. QOAM is bedoeld om de kwaliteit van een tijdschrift te laten bepalen door de auteurs zelf en daarmee de dominantie van de ’journal impact factor’ van een commerciële partij te doorbreken. Onvermoeibaar als altijd, publiceerde hij samen met collega’s van het CWTS in mei van dit jaar nog een pleidooi om een publicatie-infrastructuur te bouwen buiten de uitgevers om.

Ik ontmoette Leo in 1993 toen ik directeur werd van het toenmalige Nederlands Bureau voor Onderzoeksinformatie (NBOI) en hij als bibliothecaris van de TU Delft in het bestuur zat. Tijdens zijn periode bij SURF heb ik verscheidene opdrachten gedaan, o.a. een grote inventarisatie van repositories in Europa voor het Europese DRIVER project. Toen Leo Open Access consultant werd hebben we een aantal opdrachten samen gedaan en schreven rapporten met titels als ‘Surfboard for Riding the Wave’; ‘Authority files breaking out of the library silo’ en ‘Quality of Research Data, an operational approach’. Tijdens een opdracht bij de bouw van de nieuwe bibliotheek in Birmingham waren we onverwacht snel klaar met de ochtendsessie en hadden nog vele uren voordat ons vliegtuig vertrok. Bij de lunch gingen we helemaal op in ons gesprek met als gevolg dat we het vliegtuig hebben gemist!

De Open Access beweging zal Leo’s ideeën en initiatieven node missen. Hij liep in zijn denken soms wel 20 jaar voor (onder andere met een idee om publiceren en peer review te splitsen – toen heel raar, nu een geaccepteerd idee) en heeft Open Access enorm verder weten te brengen. Hij laat een enorm gat achter, ook in mijn leven – ik zal onze discussies enorm missen!

A shopping spree for data

Hoe je rekening houdt met de karakteristieken van digitaal erfgoed gebruik

Het Netwerk Digitaal Erfgoed heeft in de afgelopen jaren veel onderzoek laten uitvoeren onder verschillende doelgroepen: het algemeen publiek, professionele gebruikers uit de wetenschap, creatieve industrie en uit de erfgoedsector zelf en in het onderwijs, zowel docenten als leerlingen. Bij elkaar een hele stapel onderzoeksrapporten, waarmee ik zeker 3 dagen zoet ben geweest om ze allemaal door te spitten. Dat doorspitten vond plaats in het kader van een project om deze onderzoeksresultaten te vertalen naar de praktijk: wat betekenen die resultaten voor de inrichting van erfgoedsites. Een eerder project focuste uitsluitend op het onderzoek onder het algemeen publiek en dat project leverde al eerder een handleiding op. Nu was het de bedoeling om àlle onderzoeksresultaten te vertalen.

Ik deed dat samen met een hele enthousiaste werkgroep met de onderzoekers van de gebruikers onderzoeken onder professionals en het onderwijs en met vertegenwoordigers van erfgoedinstellingen met veel praktische ervaring. Het uiteindelijke document omvatte ongeveer 50 pagina’s. Daarvan ongeveer 20 pagina’s met praktische adviezen, een tiental pagina’s met toelichtingen en pagina’s met samenvattingen van de onderzoeksresultaten. Het laatste omdat het onderzoek natuurlijk niet stilstaat en er nieuwe inzichten zullen komen, die dan gemakkelijk te verwerken zijn.

We maakten er een interactieve pdf van om de inhoud op begrijpelijkheid en toepasbaarheid te toetsen bij een aantal potentiële gebruikers. Het uiteindelijke doel was eigenlijk een website. Echter, die interactieve pdf beviel eigenlijk wel en uiteindelijk werd besloten om dat als eindproduct na te streven. Jeroen Reith van Buro Gom maakte een prachtige layout (zie de afbeelding van de voorpagina hieronder) en verzorgde de interactieve pdf tot in de puntjes. Je kan hem hier aanklikken.

Hoe de impact van een erfgoedcollectie verder reikt dan de directe gebruikers

In de afgelopen twee jaar was ik als begeleider betrokken bij een impactonderzoek voor IHLIA dat het erfgoed van de LGBTI gemeenschap bewaart en beheert. IHLIA heeft een theory of change ontwikkeld die beoogt impact te hebben op (1) historisch besef, (2) emancipatie en (3) inzicht op basis van onderzoek. Dit om bij te dragen aan een inclusieve samenleving waarbij lhbti’ers zijn geaccepteerd.

Hoe pak je zo’n impactonderzoek aan? Wij kozen ervoor om een tiental gebruikers van de IHLIA collectie te interviewen rond drie onderwerpen: (1) wat was de bijdrage van de IHLIA-collectie in de totstandkoming van je eindproduct; (2) wat was het bereik van je eindproduct; (3) welke impact op je doelgroepen heeft jouw eindproduct gehad? Twee zaken springen eruit:

Gebruikers van de IHLIA erfgoedcollectie werken aan heel verschillende typen eindproducten: voor geschreven publicaties zoals boeken, rapporten artikelen en blogs, voor tentoonstellingen en events, voor televisie en theaterproducties en sommige geïnterviewden maakten meer dan één eindproduct.

Met al die verschillende eindproducten van slechts 10 IHLIA gebruikers werden en worden grote en kleine groepen mensen bereikt. Een van de geïnterviewden maakte bijvoorbeeld een veelbekeken televisieprogramma, anderen veel gelezen artikelen. Andere eindproducten zoals story telling tours of een theaterproductie bereikten honderden mensen. Als impact op deze groepen werd vooral historisch besef én emancipatie van lhbti’ers genoemd.

De interviews werden uitgevoerd door Susan Brunsting en Eva Boekhoorn in het kader van hun studie en door Marjet van der Heyden, vrijwilliger bij IHLIA. De uitkomsten hebben we verwerkt in 10 case studies en gepubliceerd in de IHLIA Impact brochure. Elco van Staveren van Denkschets maakte een visual dat alles in één plaatje duidelijk maakt

Gedragsprofielen vruchtbare benadering

Het project Klantinzicht van het Netwerk Digitaal Erfgoed nadert zijn afronding. In de zomer 2018 is de voorloper van het project van start gegaan: Chris Groeneveld benaderde me om te kijken of de invalshoek van John Falk voor fysieke musea – namelijk het segmenteren van gedrag van gebruikers in plaats van het segmenteren in gebruikersgroepen – van toepassing zou zijn op digitaal erfgoed. John Falk bestudeerde gedrag van museumbezoekers en maakte onderscheid in verschillende soorten gedrag, dat bezoekers afhankelijk van de context (een bezoek alleen of met kinderen bijvoorbeeld) vertonen.

Gedragsprofielen Digitaal Erfgoed waren het resultaat. We begonnen met een uitgebreide literatuurstudie en een aantal workshops met mensen uit het erfgoedveld. Dit leidde tot de ontwikkeling van de acht Gedragsprofielen. Deze werden ook getoetst: eerst door interviews met gebruikers (de acht dekten de lading van alle soorten gedrag m.b.t. digitaal erfgoed) en door een grote publieksenquête met meer dan 1500 respondenten. Dit vormde de start voor het officiële NDE project Klantinzicht. Met de Gedragsprofielen onder de arm werd er ook een onderzoek uitgevoerd naar de klantreizen naar digitaal erfgoed. 26 personen hebben een week lang elke avond een klantreizen uitgevoerd naar digitaal erfgoed én deze gedocumenteerd. De 75 gedocumenteerde klantreizen gaven een goed beeld van hoe de klantreizen tot stand komen, wat de keuze tussen de erfgoedsites bepaalt en hoe mensen van Gedragsprofielen kunnen switchen.

Wat zouden we nog verder kunnen onderzoeken? Met die vraag organiseerden we digitale denktanksessies tijdens de eerste lockdown met mensen uit het erfgoedveld. Hun reactie was algemeen: ‘Mooi hoor, die onderzoeksresultaten, maar graag een vertaling naar onze praktijk’. Aldus geschiedde: we ontwikkelden een praktische handleiding voor de presentatie van erfgoed op een website voor de kleinere instellingen, we formuleerden functionele specificaties per Gedragsprofiel en keken hoe je die Gedragsprofielen kon meten in de praktijk. De publicaties van het project staan op de website van NDE maar je kan ze ook hieronder vinden.

• Ontwikkeling Gedragsprofielen Digitaal Erfgoed
• Gedragsprofielen Digitaal Erfgoed: samenvatting onderzoeksresultaten
• Klantreizen digitaal erfgoed: samenvatting onderzoeksresultaten
• Gedragsprofielen Digitaal Erfgoed: functionele specificaties
• Maak je erfgoedsite gebruiksvriendelijk: een handleiding